'Ενα οδοιπορικό στη Μικρασία του Ηράκλειτου και της Αφροδίτης

 

 

 

Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ ΤΗΣ ΙΩΝΙΑΣ

 

Άνοιξαν το δρόμο στους Έλληνες να «απαλλαγούν» από τους θεούς και να κατακτήσουν τη φύση

 

Του Δημήτρη Κωνσταντακόπουλου

 

Δυόμισυ χιλιάδες χρόνια πριν από τον Φρόιντ, ο «Έρως και Αντέρως», γλυπτή σύνθεση δύο σωμάτων αξεδιάλυτα δεμένων στην αντίθεσή τους, ξεχωρίζει για τη διεισδυτικότητα και την πρωτοτυπία του στο Μουσείο της Εφέσου. Μια «ψυχαναλυτική» οξυδέρκεια που προσεγγίζει και ο δημιουργός της Μελπομένης, μούσας του θεάτρου, που κρατάει στο χέρι το προσωπείο της, στο Μουσείο της Αφροδισιάδας, στο σύνορο περίπου Λυδίας, Καρίας και Φρυγίας.

 

Το λάξεμα της αντίθεσης, στο φόντο μιας άλλης, ανάμεσα στο άψυχο υλικό του γλύπτη και τη ζωντάνια της σύγκρουσης, ταιριάζει όσο πουθενά αλλού εδώ, στην Έφεσο, πατρίδα του Ηράκλειτου, ιδρυτή της διαλεκτικής, επιστήμης των αντιθέσεων. Η Έφεσος ήταν στο κέντρο του Πανιωνίου, του ιωνικού δωδεκάπολου του Ηροδότου, που περιελάμβανε δέκα ιωνικές πόλεις, τη Σάμο και τη Χίο. Εδώ γεννήθηκε η Επιστήμη, η Φυσική Φιλοσοφία και η Διαλεκτική, μπήκαν οι βάσεις της Λογικής, των Μαθηματικών και της Μουσικής, μελέτησαν και δίδαξαν ο Θαλής ο Μιλήσιος, ο Αναξαγόρας, ο Αναξιμένης, ο Αναξίμανδρος, ο Πυθαγόρας, εδώ γεννήθηκε η έννοια του (κοινωνικού) ατόμου. Από την Ιωνία προήλθε ο Ηρόδοτος, στη Χίο βρίσκουμε τις πρώτες μορφές δημοκρατίας και στην πολιτική φιλοσοφία των Ιώνων τα πρώτα σκιρτήματα της δημοκρατικής σκέψης. Η τέχνη τους, και ιδίως η αρχιτεκτονική τους, μεταβαίνει, από τον εντυπωσιακό όγκο και το μέγεθος της Ανατολής, στην κομψότητα της σαμαρωτής στέγης, που μοιάζει να συμβολίζει την ισηγορία στην ανατέλλουσα κοινωνία των πολιτών.

 

Καθώς φεύγει η μέρα, μόνος στο άβατο του ναού του Απόλλωνα, στα Δίδυμα, ένα από τα «επτά θαύματα», ακολουθώ τη νοητή τροχιά των δύο κιόνων που τείνουν στο άπειρο. Αναρωτιέμαι πού βρήκαν οι Φυσικοί Φιλόσοφοι της Ιωνίας τη διανοητική και ηθική δύναμη να προκαλέσουν τη μεγαλύτερη ίσως επανάσταση στην πνευματική ιστορία του ανθρώπου, συγκρίσιμη με το σήκωμα του πιθήκου στα δύο του πόδια.

 

Παγκόσμιο κέντρο

 

Βοήθησε ίσως το φυσικό περιβάλλον, με τις διαρκείς εναλλαγές του τοπίου και του καιρού και την ηπιότητά του. Ακόμα μεγαλύτερο ρόλο έπαιξε η εμφάνιση της πόλης-κράτους, των πρώτων αυτόνομων θεσμών της, η μεγαλύτερη ανεξαρτησία, η ελευθερία και ο δυναμισμός των εποίκων, που άφησαν τις μητέρες-πατρίδες, κληρονομώντας τον πολιτισμό τους, όχι όμως και τα δεσμά τους. Και ασφαλώς το εμπόριο, που κέντρο του παγκόσμιο υπήρξε η Ιωνία. Οι σοφοί της έμαθαν πολλά από τα μυστικά των ανατολικών ιερατείων, επεξεργάστηκαν τη γνώση που απέκτησαν και την επεξέτειναν, για να τη διατυπώσουν πρώτη φορά στην επιστημονική γλώσσα, που και σήμερα χρησιμοποιούμε, και να την κάνουν τελικά δημόσιο κτήμα.

 

Μέχρι τότε, η Φύση ήταν μια ανεξιχνίαστη, απειλητική πραγματικότητα. Οι Ίωνες Φυσικοί Φιλόσοφοι έδιωξαν από αυτή τους Θεούς, την υπέβαλαν στην επιστημονική μελέτη και άνοιξαν το δρόμο στον Άνθρωπο να κυριαρχήσει απάνω της. Έναν αιώνα αργότερα, η νέα αυτοπεποίθηση του Έλληνα γέννησε τον πολίτη. Από τους πιο υποψιασμένους πρωτεργάτες αυτής της επανάστασης, όπως ο Ηράκλειτος, δεν διέφυγε η ηθική σημασία του επιστημονικού τους εγχειρήματος, τελικός σκοπός του οποίου, κατά τον Ίωνα φιλόσοφο, δεν μπορεί να είναι άλλος από το δελφικό «ΓΝΩΘΙΣΑΥΤΟΝ».

 

Διώχνοντας τους Θεούς από τη Φύση και ανακαλύπτοντας το (κοινωνικό) άτομο, οι Ίωνες (όπως και οι Θρακιώτες λίγο αργότερα, ο επιφανής εκπρόσωπος των οποίων Πρωταγόρας θα γίνει ο θεωρητικός της άμεσης δημοκρατίας), επέτρεψαν στους Αθηναίους και άλλους Έλληνες να διώξουν, έναν αιώνα αργότερα, τους Θεούς και από την κοινωνία, να απαλλαγούν από το φόβο τους, περιορίζοντάς τους στον Όλυμπο και αποδίδοντάς τους ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Μπόρεσαν έτσι να αμφισβητήσουν την ιερή προέλευση αρχόντων και νόμων, θεμελιώνοντας το αξεπέραστο θαύμα της αθηναϊκής τέχνης και Δημοκρατίας.

 

Στην Έφεσο πήγα από μια ξαφνική παρόρμηση. Αγνοούσα την προέλευσή της, ώσπου ένιωσα μια απώλεια μαθαίνοντας ότι δεν μπορώ να περπατήσω τη «δεύτερη Έφεσο» του Ηράκλειτου, που έπνιξε ο Λυσίμαχος. Θα έβλεπα μόνο την τρίτη, των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων. Και χωρίς Ιθάκη όμως, το ταξίδι άξιζε. Ανεβαίνοντας προς το «σπίτι της Παναγιάς», όπου τελειώνει κατά ένα θρύλο το βίο της, αντίκρισα από μια στροφή το επιβλητικό θέαμα της πρωτεύουσας της ρωμαϊκής Ανατολής, της «τράπεζας της Ασίας», κατά τον Αίλιο Αριστείδη. Διέκρινα το θέατρο, 25.000 θέσεων, τη Βιβλιοθήκη του Κέλσου, δεύτερη μετά την αλεξανδρινή, στην αρχή της Λεωφόρου των Μαρμάρων. Εκεί που, ακολουθώντας τη χαραγμένη στο οδόστρωμα απεικόνιση της κόρης και του χρήματος, θα οδηγηθώ στο ναό του Έρωτα, δείγμα όχι μόνο της ελευθερίας με την οποία αντιμετώπιζαν οι αρχαίοι τον (εκτός οικογενείας) έρωτα, αλλά και των μάλλον «αποχαλινωμένων» ηθών που επικρατούσαν στο ελευθεριάζον κλίμα της αυτοκρατορίας.

 

Μαζί με την Πομπηία, η Έφεσος είναι η μεγαλύτερη και καλύτερα σωζόμενη μεγαλούπολη της αρχαιότητας, με 350.000 πληθυσμό στην ακμή της (100.000 δούλοι). Δεν υπάρχουν, βέβαια, τα εξαώροφα κτίριά της, με τον ανώτερο όροφο πιο πίσω και τον κατώτερο και με αισθητικά και πολεοδομικά κριτήρια πολύ ανώτερα από τα σημερινά, ο διαβάτης όμως θα δει στη Λεωφόρο των Κουρητών τα ίχνη του νοσοκομείου και του φαρμακείου. Στο Μνημείο του Αδριανού, που ανακηρύχθηκε Θεός, θα δει τη Μέδουσα και την Τύχη να προδίδουν τον καλοκρυμμένο φόβο που συνοδεύει πάντα τη δύναμη.

 

Η αυτοκρατορία…

 

Δύσκολα θα υποπτευθείτε εδώ την άλλη όψη της αυτοκρατορίας. Η αίθουσα των Μονομάχων, στο Μουσείο, εισάγει βέβαια, από μια περιορισμένη όμως σκοπιά, το θέμα της βαρβαρότητας, περιλαμβανομένης αυτής των πληβείων, που οι αυτοκράτορες τροφοδοτούσαν με «άρτο και θεάματα» και έκαναν όχλο για να τον ικανοποιούν και να τον ηγεμονεύουν. Δεν υπάρχει όμως ακόμη Μουσείο για τα δεκάδες εκατομμύρια ψυχές που στέναξαν κάτω από την μπότα των ρωμαϊκών λεγεώνων στα χρόνια της αρχαίας «παγκοσμιοποίησης», για τις ψυχές που η οργή και ο πόνος τους γκρέμισαν τον αρχαίο κόσμο και τους θεούς του, γεννώντας το χριστιανισμό. Ίσως είναι φυσικό σε έναν κόσμο που, όχι μόνο δεν έχει λύσει τα κοινωνικά του προβλήματα, αλλά και η τεχνολογία του τον κάνει ίσως πιο επικίνδυνο και παρωχημένο από το ρωμαϊκό ιμπέριουμ. Πόσο καλύτεροι είναι από τους Ρωμαίους αυτοκράτορες αυτοί που κυβερνάνε σήμερα τον κόσμο μας από το Σίτυ, τη Νέα Υόρκη, την Ουάσιγκτων;

 

Αντί να κατευνάσει την περιέργειά μου, η επίσκεψη στην Έφεσο την τροφοδότησε. Νοίκιασα αυτοκίνητο και τράβηξα νότια. Κάθισα στις θέσεις των αρχόντων, στο κομψό θεατράκι της Πριήνης, μπήκα στα καμαρίνια του θεάτρου στη Μίλητο, είδα τις γυναίκες στην Ιασώ μαζεμένες να ετοιμάζουν το σαββατιάτικο γλέντι του χωριού. Αντιλαμβανόμενος ότι τον φωτογράφιζα, ο άντρας με την πίπιζα, από την ομάδα των μουσικών, ύψωσε με ένταση το κορμί του και την πίπιζα λες και ήθελε να φτάσει τον ουρανό, αδειάζοντας τα πνευμόνια του και βγάζοντας, υποπτεύομαι, τον ίδιο μαγικό ήχο που αντηχεί στο Αιγαίο από τότε που ίδρυσαν αυτό το ψαροχώρι οι Αμαζόνες και το περπάτησε η Ασπασία.

 

ΠΑΝΩ ΣΤΑ ΧΝΑΡΙΑ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

 

Τρώγοντας έρχεται η όρεξη. Αντί να γυρίσω, συνέχισα την περιπλάνηση, αφού έριξα μια τελευταία ματιά στον κόλπο της Μυκάλης, εκεί που οι Λακεδαιμόνιοι έκαψαν τον περσικό και οι Σάμιοι τον τουρκικό στόλο. Τράβηξα εσωτερικά, εφοδιασμένος με το χάρτη της Μικρασίας από τις εκδόσεις Ινφογνώμων, που διαθέτουν μια εξαιρετική σειρά ταξιδιωτικών οδηγών για την Τουρκία  www.infognomon.gr). Προσκύνησα τον Εύρωμο Δία, έφαγα τα φημισμένα ψάρια της λίμνης Μπάφα (ή Μπασταρδοθάλασσας για το υφάλμυρο νερό της), αντικρίζοντας το βυζαντινό μοναστήρι στο νησάκι της, δοκίμασα τα νοστιμότατα αρνίσια σουβλάκια του Ορτακλάρ, προσπάθησα να φανταστώ το στρατό των Μακεδόνων καθώς διέσχιζα την εύφορη κοιλάδα του Μαιάνδρου, ενώ το μάτι μου αναζητούσε τυχόν υπολείμματα της μεγάλης ακμής στην περιοχή του μικρασιατικού ελληνισμού. Είδα τη ρωμαϊκή γέφυρα στις Τράλλες, άκουσα το μουεζίνη στο Αϊδίνι, μπήκα στο Γεροντικό, όπως ονομάζει το βουλευτήριο της Νήσσας ο Στράβων. Όταν είδα στο Ντενιζλί την πρώτη πινακίδα που έγραφε Άγκυρα, φαντάστηκα τη χαρά που έσπρωχνε τον Αλέξανδρο, κι ένιωσα, μετά την πολύωρη οδήγηση, την κούραση των στρατιωτών του.

 

Ποιος βέβαια επιτρέπει σήμερα στο θρύλο του στρατηλάτη να σκιαστεί από την ανάμνηση των στρατιωτών που άφησαν για πάντα τα κόκαλά τους στην έρημο της Περσίας;

 

Υπέροχο θέαμα

 

Η ανταμοιβή ήρθε λίγο αργότερα, με το θέαμα, μέσα στη νύχτα, του πρασινοφωτισμένου μαγικού βουνού του Παμούκαλε και το κελάρυσμα των νερών στις πλαγιές του. Τα νερά αναβλύζουν στην κορφή του, εκεί που χτίστηκε η Ιεράπολις, προκεχωρημένο φυλάκιο του ελληνορωμαϊκού κόσμου στην Ανατολία. Διαθέτει τη μεγαλύτερη σωζόμενη νεκρόπολη στον κόσμο, είχε το προνόμιο να την επισκεφθούν τουλάχιστον τρεις Ρωμαίοι αυτοκράτορες που πήραν εκεί το ιαματικό λουτρό τους, με νερά, στις πηγές των οποίων, πλήρεις δηλητηριωδών αναθυμιάσεων, μπορούσαν να κατεβούν χωρίς να πάθουν τίποτα, μόνο οι ευνούχοι ιερείς της Αφροδίτης.

 

Νερά που αφήνουν χιλιάδες χρόνια ένα ίζημα ασβεστίου στην πλαγιά, χαρίζοντας του βουνού μια λαμπρή λευκή όψη, λες και είναι αιώνια χιονισμένο, σχηματίζοντας στις πλαγιές σταλαγμίτες, σταλακτίτες και μικρές, γαλανές φυσικές πισίνες, όπου μπορείτε, να απολαύσετε μπάνιο και θέα. Δυτικά από την Ιεράπολη είναι η Αφροδισιάς, μια από τις καλύτερα σωζόμενες αρχαίες πόλεις της Μικρασίας, αφιερωμένη κι αυτή στη λατρεία της Αφροδίτης, που συνέχισε 200 χρόνια μετά την επικράτηση του χριστιανικού πουριτανισμού, ώσπου ένας ζηλωτής επίσκοπος διέταξε να αποκεφαλιστούν τα αγάλματα των αρχαίων φιλοσόφων και απαγόρευσε τη λατρεία των αρχαίων θεών. Και χριστιανοί όμως, οι κάτοικοι της Αφροδισιάδας διατήρησαν μια ισχυρή ροπή προς τις αιρέσεις…

 

Φιλικός

 

«Καρντάς», «Μπατζανάκ», ανέκραξε ενθουσιασμένος ο σερβιτόρος, που με ρωτούσε από πού είμαι όταν του απάντησα «Γιουνάν» (Έλληνας), όσο για τον ξενοδόχο στο Κουσάντασι, μου έκανε μόνος του έκπτωση όταν έμαθε την καταγωγή μου.

 

Οι πιτσιρικάδες με οδήγησαν με τα μηχανάκια τους στις αρχαιότητες που έψαχνα. Οι γυναίκες που μου πούλησαν καρύδια και μέλι στο δρόμο ξεκαρδίστηκαν στα γέλια όταν με είδαν, τον ξένο με το Ρενό, να αποκαλύπτομαι και εγώ κάπως δικός τους, κάνοντας, με χειρονομίες και γκριμάτσες, το απαραίτητο παζάρι για ποσότητες και τιμές. Αφού διαφωνήσαμε ώρα γελώντας, συμφωνήσαμε, αλληλοπειραχτήκαμε μετατρέποντας τα ευρώ σε λίρες και μετά κάναμε δώρα ο ένας στον άλλο – τους έδωσα λεφτά κι αυτές αμύγδαλα και σύκα για το δρόμο.

 

Απαθανάτιση

 

Οι χωριάτισσες που περνούσαν το απόγευμά τους κουβεντιάζοντας στη βρύση του χωριού συγκατένευσαν να τις φωτογραφίσω. Τον καφετζή στο Νιτζιλί τον έπιασε απελπισία που δεν καταλάβαινε το «νο σούγκαρ», που του είπα για τον καφέ – με ρώτησε αν θέλω τσάι, με πήγε στην τουαλέτα, ζήτησε απεγνωσμένα βοήθεια από τους πελάτες του καφενέ.

 

Οι Τούρκοι είναι φιλικότατοι, υποχρεωτικότατοι και πολύ ανθρώπινοι με τους ξένους γενικά και τους Έλληνες ειδικά, κάτι που γίνεται εντονότερο όσο αφήνω πίσω μου τα τουρκικά παράλια και τα ψήγματα αστικού εκσυγχρονισμού και ατομικισμού, της Κίρκης που βάλθηκε να γουρονοποιήσει το σύγχρονο άνθρωπο. Βεβαίως, υπάρχει και η άλλη όψη, της αθλιότητας και της υπανάπτυξης, τόσο ορατής έξω από τους κεντρικούς δρόμους των μεγάλων πόλεων. Ψάχνω στο χωματόδρομο τα ίχνη της Αντιόχειας του Μαιάνδρου, όταν συναντώ, για πρώτη φορά στη ζωή μου, δύο τύπους που ενσαρκώνουν, με τα μακριά μαλλιά και τις απίθανες φάτσες τους, την εικόνα που είχα πλάσει παιδί για τους «πρωτόγονους», για τους «άγριους». Με κοιτάνε και γελάει όλο τους το καλοσυνάτο πρόσωπο από την κατάπληξη – ούτε λόγος βέβαια να με πληροφορήσουν για την Αντιόχεια.

 

Άλλα λόγια

 

Θα ‘θελα εδώ να ‘χω μαζί μου τη ξινισμένη φάτσα του Φερχόιγκεν, του επίτροπου της Ε.Ε. για τη διεύρυνση, και κανέναν ακόμα από το «τεχνοκρατοριάτο» των Βρυξελλών, που αποφάσισαν την ένταξη αυτής της χώρας στην ΕΕ, να μου εξηγήσουν πώς ακριβώς θα την πετύχουν. Αυτοί όμως προτιμάνε να μένουν στο «Χίλτον» και να διαβάζουν εκθέσεις ειδικών για μια χώρα που, όπως είπε κάποτε είπε ο Τζορτζ Σόρος, το μόνο αληθινά ανταγωνιστικό προϊόν που μπορεί να εξάγει είναι ο στρατός της.

 

Ο νόστος εμφανίστηκε. Επιστρέφοντας, θα θαυμάσω το μικρό αριστούργημα του Κερκετζέ, του χωριού της Διδούς Σωτηρίου, ένα από τα σπάνια απομεινάρια της πιο πρόσφατης ακμής του μικρασιατικού ελληνισμού, θα απογοητευτώ από την απάντηση του Απόλλωνα, στο πιο φημισμένο του μαντείο στο Κλάριον, θα προσπεράσω το Νότιον, επίνειον του Κολοφώντα, και θα σταματήσω πια στην Τέω, παραλείποντας Φώκαια και Κλαζομενές.

 

«Βράχο βράχο»

 

Το ταξίδι τέλειωσε. Παίρνω μια μικρή ανάσα, πριν από την Αθήνα, στο νησί της Ουτοπίας, την «κόκκινη» Ικαρία, εκεί όπου ο Μίκης πρωτοτραγούδησε το «βράχο-βράχο τον καημό μου» κι ο …. Χριστόδουλος Ξηρός του χάρισε προ ετών μια λύρα που έφτιαξε ο ίδιος, κοιτάζω το βράχο που έπεσε ο Ίκαρος, θαυμάζω τον πρωτοπόρο και θυμάμαι τα θλιμμένα λόγια, τόσο πριν από τον κβάντα, του σκοτεινού φιλόσοφου της Ιωνίας, του Ηράκλειτου: «Αιών παις εστί παίζων πεσσεύων: παιδός η βασιληίη» (Ο χρόνος είναι παιδί που παίζει ζάρια: του παιδιού είναι η βασιλεία).

 

konstantakopoulos.blogspot.com

 

Δημοσιεύτηκε στα «Επίκαιρα» το καλοκαίρι του 2013